Eliza Orzeszkowa znała Romualda Traugutta, ostatniego przywódcę powstania styczniowego, osobiście – przez jakiś czas ukrywała go nawet przed rosyjskimi władzami. Pod koniec życia postanowiła jeszcze raz wrócić pamięcią do tamtych lat i oddać hołd ludziom, którzy poświęcili dla ojczyzny życie.
Głównym wątkiem utworu jest przyjaźń zawiązująca się między dwoma partyzantami należącymi do ukrywającego się w lesie oddziału: Marysiem Tarłowskim i Jagminem. Przebywa z nimi również siostra Marysia – Aniela. Powstańcy ponoszą w kolejnych potyczkach coraz większe straty, aż nadchodzi czas decydującej bitwy…
Autorka niemalże lirycznym językiem opisuje trudy życia walczących, ich kolejne starcia z wrogiem. Ważną część opowiadania stanowią także refleksje nad sensem prowadzonych wojen.
Lekturę szkolną usłyszymy w interpretacji Małgorzaty Regent.